SoNaRR 2025: Mynydd, gweundir a rhos

Cynefinoedd mynyddig yw’r rhai sydd yn uwch na’r coedlin hinsoddol. Mae gweundiroedd a rhosydd yn cynnwys rhostir yr ucheldir a’r iseldir, gweundiroedd, gorgors, cynefinoedd mynyddig (gan gynnwys ffriddoedd), cynefinoedd creigiau mewndirol, a chlystyrau o redyn yn yr iseldiroedd. Mae’r ecosystem hon yn aml wedi’i gwasgaru ag ecosystemau eraill fel glaswelltiroedd lled-naturiol, coetiroedd a dŵr croyw. Mae rhostiroedd arfordirol a thwyni wedi’u cynnwys yn yr asesiad ymylon arfordirol.

Negeseuon allweddol

• Mae’r ecosystem hon yn cynnwys ystod amrywiol o gynefinoedd o bwysigrwydd bioamrywiaeth uchel ac yn darparu manteision allweddol, gan gynnwys storio carbon, lliniaru llifogydd, bwyd a ffibr, a rhai o rywogaethau a thirweddau mwyaf eiconig Cymru. Mae mawndiroedd, mewn cyflwr iach, yn arbennig o effeithiol wrth atafaelu carbon, gan orchuddio dim ond 4% o’r tir ac yn storio 30% o’n carbon ar y tir.
• Mae mwyafrif ecosystemau mynydd, gweundir a rhos i’w cael yn yr ucheldiroedd, sy’n cyfrif am 19.3% o dir Cymru. Mewn cyferbyniad, mae mawndiroedd a rhostiroedd yr iseldir yn aml yn fach ac yn dameidiog iawn ac yn cael eu heffeithio’n fawr gan ddefnyddiau tir cyfagos.
• Daw pwysau allweddol o newid hinsawdd, rhywogaethau estron goresgynnol, llygredd aer a dŵr daear, newidiadau mewn defnydd tir, ac arferion rheoli tir, yn enwedig dwysáu amaethyddol, coedwigo hanesyddol, draenio, a dirywiad mewn pori traddodiadol.
• Rhaid cymryd camau i reoli safleoedd gwarchodedig i wella cyflwr eu nodweddion, ac i feithrin gwydnwch ecosystemau yn ehangach drwy adfer cynefinoedd â blaenoriaeth a mynd i’r afael â phwysau fel llygredd nitrogen.
• Bydd angen rheoli camau gweithredu i gyrraedd targedau ynni adnewyddadwy a phlannu coed yn ofalus er mwyn bodloni gofynion yr argyfyngau hinsawdd a natur. Gan fod priddoedd mawn bellach wedi’u cyfyngu i ddim ond 4% o dirwedd Cymru, mae’n hanfodol osgoi unrhyw golledion pellach trwy bwysau datblygu.

Asesiad o reoli adnoddau naturiol yn gynaliadwy

Nod 1: Mae stociau o adnoddau naturiol yn cael eu diogelu a’u gwella

Mae ecosystemau mynyddig, gweundir a rhos yng Nghymru yn cynnal rhywogaethau eiconig fel y rugiar goch, mwyalchen y mynydd a chwilen yr Wyddfa, ochr yn ochr â phlanhigion prin fel tormaen yr eira a chrafanc-y-frân dridarn. Fodd bynnag, mae pwysau gan rywogaethau estron goresgynnol, llygredd nitrogen a newidiadau mewn defnydd tir wedi diraddio cynefinoedd. Mae Rhododendron ponticum yn unig wedi lledu ar draws 2,000 hectar yn Eryri. Mae llygredd aer a dŵr yn parhau i fod yn fwy na throthwyon critigol, yn enwedig mewn mawndiroedd a rhostiroedd, gyda dyddodiad nitrogen a dŵr ffo amaethyddol yn cyfrannu at ddirywiad cynefinoedd. Mae newid hinsawdd yn dwysáu’r pwysau hyn trwy fwy o sychder, stormydd a thanau gwyllt, gan fygwth priddoedd llawn carbon a bioamrywiaeth.

Mae ymdrechion i ddiogelu adnoddau yn cynnwys y Rhaglen Weithredu Genedlaethol ar Fawndiroedd, a adferodd dros 3,600 hectar o fawndir, gan wella storio carbon a chyflwr cynefinoedd. Mae prosiectau lleol fel Partneriaeth Tirwedd y Carneddau a Choedwig Law Geltaidd LIFE wedi targedu rheoli rhywogaethau estron goresgynnol ac effeithiau coedwigo. Mae rhwydweithiau monitro a mentrau gwyddoniaeth dinasyddion yn cefnogi casglu data ac ymgysylltu cymunedol. Er gwaethaf y cynnydd, mae angen camau pellach i reoli safleoedd gwarchodedig, lleihau llygredd, ac atal datblygu ar briddoedd mawn agored i niwed, sy’n storio 30% o garbon tir Cymru ond yn gorchuddio 4% o’i harwynebedd yn unig.

Nod 2: Mae ecosystemau yn gallu gwrthsefyll newid disgwyliedig ac anrhagweledig

Asesir gwydnwch mewn ecosystemau mynyddig, gweundir a rhos ar sail amrywiaeth, maint, cyflwr a chysylltedd. Mae amrywiaeth rhywogaethau yn ganolig mewn cynefinoedd rhos a chreigiau ucheldir ond yn isel mewn ardaloedd alpaidd a mawndir oherwydd dyddodiad nitrogen a gorbori. Mae maint y cynefin wedi dirywio yn yr hirdymor, yn enwedig mewn ardaloedd iseldir, er bod rhostir yr ucheldir yn dangos arwyddion o adferiad. Efallai fod maint mawndir yn cynyddu oherwydd adferiad, ond mae heriau mapio yn parhau. Yn gyffredinol, mae’r cyflwr yn wael, gyda phump o saith math o gynefin wedi’u hasesu fel rhai isel. Mae cysylltedd ar ei wannaf mewn cynefinoedd iseldir darniog, tra bod mawndiroedd ucheldir yn dangos gwell integreiddio.

Mae ymdrechion adfer o dan y Cynllun Gweithredu Cenedlaethol ar Fawndiroedd a Chynllun Corsydd Crynedig LIFE wedi gwella hydroleg a rheolaeth erydu a llystyfiant ar draws miloedd o hectarau. Mae gwydnwch yn y dyfodol yn dibynnu ar adfer cynefinoedd yn barhaus, pori cynaliadwy, a rheoli tir ar y cyd. Mae’r Cynllun Ffermio Cynaliadwy yn cynnig dulliau cydweithredol ar gyfer stiwardiaeth mawndir. Fodd bynnag, mae newid hinsawdd yn peri risgiau parhaus, gan gynnwys newid gwasgariad rhywogaethau a mwy o allyriadau carbon o fawn wedi’i ddiraddio. Mae cynnal a gwella cyflwr cynefinoedd, yn enwedig y tu allan i safleoedd gwarchodedig, yn hanfodol i gefnogi rhwydweithiau ecolegol gwydn.

Nod 3: Lleoedd iach i bobl, wedi’u diogelu rhag risg amgylcheddol

Mae ecosystemau mynyddig, gweundir a rhos yn amddiffyn iechyd pobl trwy reoleiddio’r hinsawdd, aer a dŵr. Mae mawndiroedd yn storio llawer iawn o garbon ond yn rhyddhau nwyon tŷ gwydr pan gânt eu diraddio. Mae gwaith adfer wedi lleihau allyriadau o dros 6,000 tunnell o allyriadau sy’n cyfateb i CO₂ yn flynyddol. Mae llystyfiant yn hidlo llygryddion aer, gan atal marwolaethau cynamserol a cholled blynyddoedd bywyd. Mae mawn a phriddoedd organig yn rheoleiddio llif dŵr, gan leihau’r perygl o lifogydd. Fodd bynnag, mae difrod o ddefnydd tir yn y gorffennol wedi gwanhau’r gwasanaethau hyn. Mae gwelliannau hydrolegol y Cynllun Gweithredu Cenedlaethol ar Fawndiroedd i dros 2,110 hectar yn helpu i adfer y swyddogaethau hyn.

Mae’r tirweddau hyn hefyd yn cefnogi llesiant diwylliannol a hamdden. Gwnaed dros 17 miliwn o ymweliadau ag ardaloedd mynyddig, gweundir a rhos yn 2021/22, gyda’r Wyddfa yn unig yn denu dros 540,000 o ymwelwyr. Mae ecosystemau mynyddig, gweundir a rhos yn cynnig cyfleoedd addysgol ac yn gwarchod treftadaeth ddiwylliannol, gan gynnwys traddodiadau torri mawn ac olion archaeolegol. Er gwaethaf mynediad agored eang, mae amddifadedd amgylchedd ffisegol yn parhau mewn rhai ardaloedd. Mae pwysau hamdden – megis erydu a tharfu – yn gofyn am reolaeth integredig i sicrhau defnydd cynaliadwy a mynediad teg i gymunedau lleol.

Nod 4: Cyfrannu at economi adfywiol, gan gyflawni lefelau cynhyrchu a defnydd cynaliadwy

Mae ecosystemau mynyddig, gweundir a rhos yn cefnogi gweithgarwch economaidd cynaliadwy trwy buro dŵr, biomas wedi’i bori, peillio a thwristiaeth. Mae adfer mawndiroedd yn gwella ansawdd dŵr ac yn lleihau costau trin. Mae ardaloedd llai ffafriol, yn bennaf ardaloedd mynyddig, gweundir a rhos, yn gartref i 25% o ffermydd Cymru, er bod proffidioldeb yn dibynnu ar gymorthdaliadau. Mae cynefinoedd sy’n llawn grug yn cynnal peillwyr a chynhyrchu mêl gwerth uchel. Mae hamdden yn cynhyrchu £40 miliwn yn flynyddol ac yn cefnogi swyddi mewn twristiaeth a hamdden awyr agored.

Mae pwysau economaidd – pori dwys, coedwigo, a datblygu ynni adnewyddadwy – yn bygwth cyfanrwydd ecosystemau. Mae adeiladu ffermydd gwynt ar fawndiroedd yn achosi colli cynefinoedd a tharfu hydrolegol. Mae draenio yn parhau i fod yn bryder, er bod blocio ffosydd wedi gwella amodau. Nod y Cynllun Gweithredu Cenedlaethol ar Fawndiroedd yw adfer 45,000 hectar o fawn erbyn 2030. Mae rheoli tir cynaliadwy, pori priodol, a lliniaru effeithiau hamdden yn allweddol i gydbwyso defnydd economaidd ag adfywio ecolegol. Mae harneisio twristiaeth i ariannu adferiad a manteision cymunedol yn cynnig llwybr addawol ymlaen.

Newidiadau allweddol ers Adroddiad ar Sefyllfa Adnoddau Naturiol 2020

Ar y cyfan, ymddengys nad oes llawer o newidiadau sylweddol wedi bod i fynyddoedd, gweundiroedd a rhostiroedd o ran sbardunau a phwysau, gwydnwch, gwasanaethau a manteision ecosystemau, a chynnydd tuag at reoli adnoddau naturiol yn gynaliadwy ers Adroddiad ar Sefyllfa Adnoddau Naturiol 2020. Nid yw hyn yn annisgwyl, o ystyried yr amser y gall ei gymryd i lawer o sbardunau newid gynhyrchu ymateb mewn ecosystemau mor helaeth a chymhleth, a hefyd o ystyried cyfyngiadau mewn tystiolaeth i ddangos newid. Un newid mawr yw’r cynnydd digynsail mewn ceisiadau ynni adnewyddadwy gyda’r potensial i effeithio ar gynefinoedd mawndir, priddoedd mawn, a chynefinoedd ucheldir lled-naturiol eraill. Gall creu coetiroedd i gyrraedd targedau cenedlaethol hefyd gael effeithiau annymunol ar yr ecosystemau hyn, ac mae newid hinsawdd yn parhau i beri pwysau cyffredinol. Mae adfer a rheoli mawndiroedd i wella cyflwr wedi cynyddu trwy’r Rhaglen Weithredu Genedlaethol ar Fawndiroedd a phrosiectau LIFE. Mae’r Cynllun Ffermio Cynaliadwy sydd ar ddod yn cynnig cyfleoedd i wella ecosystemau mynyddig, gweundir a rhos a rheoli adnoddau naturiol yn gynaliadwy yn well.

Darllenwch ein hasesiad llawn o’r ecosystem mynyddoedd, gweundiroedd a rhosydd yn Adroddiad ar Sefyllfa Adnoddau Naturiol 2025.

Tystiolaeth sylfaenol

Wrth ysgrifennu ein hasesiadau ac er mwyn nodi cyfleoedd gweithredu yn well, rydym wedi casglu tystiolaeth sy’n ein helpu i ddeall yr agweddau allweddol hyn:

• sbardunau newid a’r pwysau ar yr ecosystem mynyddoedd, gweundiroedd a rhosydd yng Nghymru
• gwydnwch yr ecosystem mynyddoedd, gweundiroedd a rhosydd yng Nghymru
• y manteision, neu’r gwasanaethau, a gawn o’r ecosystem mynyddoedd, gweundiroedd a rhosydd a sut mae newidiadau yng nghyflwr ymylon arfordirol yn effeithio ar lesiant

Cewch fynediad i’r dystiolaeth fanwl drwy ein porth tystiolaeth ar gyfer Adroddiad ar Sefyllfa Adnoddau Naturiol 2025.

Gweld fersiwn sgrin lawn.

Anghenion tystiolaeth

Mae anghenion tystiolaeth ar gyfer yr ecosystem mynyddoedd, gweundiroedd a rhosydd yn canolbwyntio’n helaeth ar ddeall a gwella gwydnwch a chyflwr yr ecosystem. Mae bylchau allweddol yn cynnwys asesu iechyd a thueddiadau cyfredol cynefinoedd mynydd, gweundir a rhos, nodi ffactorau sy’n achosi newid fel hinsawdd, defnydd tir a llygredd, a gwerthuso effeithiolrwydd technegau adfer. Mae pryderon penodol yn cynnwys effaith ungnwd fel Molinia caerulea, rôl torri gwair wrth adfer corsydd a rhosydd, a gwydnwch rhywogaethau arctig-alpaidd. Mae hefyd angen deall cyflwr cynefinoedd gwarchodedig a lled-naturiol, a dylanwad digwyddiadau heriol a llygredd gwasgaredig ar gyfanrwydd ecosystemau.

Mae ail thema yn canolbwyntio ar wasanaethau ecosystemau a rheolaeth gynaliadwy. Mae angen tystiolaeth i fapio mawn bas a phriddoedd organig, meintioli manteision atafaelu carbon, ac asesu cydbwysedd nwyon tŷ gwydr mignenni pontio. Mae bylchau pellach yn cynnwys dealltwriaeth o ddarpariaeth adnoddau genetig a phren, gwerthoedd amwynder gweledol a synhwyraidd, a rôl mynyddoedd, gweundiroedd a rhosydd wrth reoleiddio dŵr a lliniaru llifogydd. Mae angen archwilio rhwystrau i adfer mawndiroedd ac ymgysylltu â thirfeddianwyr hefyd i gefnogi polisi ac ymyriadau ymarferol.

Darllenwch am anghenion tystiolaeth SoNaRR 2025.

Ffynonellau tystiolaeth allweddol

Archwiliwch rai o’r dystiolaeth rydyn ni wedi’i defnyddio i lywio ein hasesiad:

• Asesiad mynydd, gweundir a rhos Adroddiad ar Sefyllfa Adnoddau Naturiol 2020
• Adroddiad ERAMMP-105: Tueddiadau Cenedlaethol Cymru a Gwerthusiad Glastir
• Cynhyrchu ynni yng Nghymru
• Adroddiad Cyntaf Rheoliadau Cynefinoedd 9A ar gyfer Cymru 2025 [ar waith]
• Rhaglen Weithredu Genedlaethol ar Fawndiroedd
• Arolwg Pobl a Natur ar gyfer Cymru
• Arolwg Cynefinoedd Daearol Cyfnod 1 | MapDataCymru
• Arolwg amaethyddiaeth a garddwriaeth Cymru
• Cyfrifon cyfalaf naturiol y DU
  
  

Astudiaethau achos

Rhaglen Weithredu Genedlaethol ar Fawndiroedd

Mae’r Rhaglen Weithredu Genedlaethol ar Fawndiroedd yn gynllun pum mlynedd ar gyfer adfer mawndiroedd yng Nghymru, 2020–2025. Mae camau adfer ar dros 1,650 hectar yn ystod y ddwy flynedd gyntaf yn golygu bod y rhaglen wedi rhagori ar ei thargedau adfer cychwynnol o 600–800 hectar o dir cyhoeddus a phreifat bob blwyddyn.

Cyfoeth Naturiol Cymru / Rhaglen Weithredu Genedlaethol ar Fawndiroedd

Corsydd Crynedig LIFE

Mae Corsydd Crynedig LIFE yn brosiect pum mlynedd a ariennir gan EU LIFE sy’n anelu at adfer mawndiroedd, corsydd crynu a’u tirweddau gwlyptiroedd cefnogol ehangach i statws cadwraeth ffafriol.

Cyfoeth Naturiol Cymru / Corsydd Crynedig LIFE

Gwreiddiau Cymunedol Glaswelltir Calchfaen

Mae prosiect Cronfa Rhwydweithiau Natur adfer glaswelltir calchfaen Ymddiriedolaeth Natur Gogledd Cymru yn gweithio gyda phobl leol i adfer cynefinoedd, cael gwared ar rywogaethau goresgynnol, a chreu cyfleoedd ar gyfer dysgu, gwirfoddoli a chysylltiad cymunedol.

Prosiect Gwreiddiau Cymunedol Glaswelltir Calchfaen | Ymddiriedolaeth Natur Gogledd Cymru

Ymwybyddiaeth o dda byw

Mae Blue Cross wedi gweithio gyda Llywodraeth Cymru i gynhyrchu cwrs sydd â’r nod o leihau achosion o darfu ar dda byw.

Cŵn a da byw | Defaid a buchod | Blue Cross