SoNaRR 2025: Ffermdir caeëdig

Cyfoeth Naturiol Cymru

Mae’r wybodaeth hon yn rhan o’n Adroddiad ar Sefyllfa Adnoddau Naturiol 2025

Mae ffermdir caeëdig yn cynnwys y tir amaethyddol yn iseldir Cymru sydd â ffiniau caeau o’i amgylch. Mae’n cynnwys cnydau âr, garddwriaeth, perllannau a glaswelltiroedd dros dro, yn ogystal â glaswelltiroedd parhaol sydd wedi’u gwella’n amaethyddol, ond nid yw’n cynnwys glaswelltir lled-naturiol caeëdig, prysgwydd, coetir fferm a chynefinoedd yn yr ymylon ucheldirol (ffridd).

Negeseuon allweddol

  • Mae ffermdir caeëdig yn parhau i fod yn hanfodol ar gyfer cynhyrchu bwyd a hunaniaeth ddiwylliannol yng Nghymru, ond mae ei wydnwch dan bwysau cynyddol oherwydd newid hinsawdd a dwysáu defnydd tir.
  • Mae cyflwr ffermdir caeëdig yn dirywio oherwydd pwysau lluosog, gan gynnwys tywydd eithafol, plâu a chlefydau, llygredd, a rhywogaethau goresgynnol, gyda goblygiadau sylweddol i fioamrywiaeth a gwasanaethau ecosystemau.
  • Disgwylir i risgiau i dir fferm caeëdig ddwysáu yn y dyfodol, yn enwedig o ganlyniad i newidiadau a achosir gan yr hinsawdd fel sychder tymhorol, llifogydd a straen gwres, a fydd yn effeithio ar gynhyrchiant a gallu tir.
  • Gall camau ymarferol, fel rheoli plâu mewn modd integredig, gwella iechyd pridd a phlannu coed wedi’i dargedu, helpu i liniaru pwysau a gwella gwydnwch ar lawr gwlad.
  • Mae ymatebion strategol, gan gynnwys y Cynllun Ffermio Cynaliadwy, cynllunio addasu i’r hinsawdd, a rheoleiddio defnydd tir yn well, yn hanfodol i ddiogelu gwasanaethau ecosystemau a chefnogi economi adfywiol.

Asesiad o reoli adnoddau naturiol yn gynaliadwy

Nod 1: Mae stociau o adnoddau naturiol yn cael eu diogelu a’u gwella

Mae ffermdir caeëdig yng Nghymru dan bwysau oherwydd colli bioamrywiaeth, llygredd a newid hinsawdd. Mae cynefinoedd traddodiadol wedi dirywio, gyda dirywiad hirdymor yn nifer yr adar a pheillwyr ar ffermdir. Fodd bynnag, mae gwrychoedd a choed pori yn cadw amrywiaeth rhywogaethau uwch, ac mae rhai dangosyddion – fel cyfoeth rhywogaethau coediog gwrychoedd – yn dangos peth gwelliant. Mae plâu, clefydau a rhywogaethau estron goresgynnol yn parhau i fygwth ecosystemau ffermdir, gyda chlefydau fel clefyd coed ynn a chlefyd llwyfen yr Iseldiroedd yn achosi colli coed yn eang. Mae llygredd aer, yn enwedig allyriadau amonia o amaethyddiaeth, yn cynyddu ac yn effeithio ar gymunedau planhigion sensitif. Mae iechyd pridd yn cael ei beryglu gan gywasgiad, trwytholchi ffosfforws a microblastigion, tra bod tueddiadau llygredd dŵr yn parhau i fod yn aneglur.

Mae newid hinsawdd yn cynyddu pwysau, gyda sychder, llifogydd a straen gwres amlach yn effeithio ar gynhyrchiant a gallu tir. Mae codiad yn lefel y môr ac erydu arfordirol yn peri risgiau yn y dyfodol i ffermdir a dyfrhaenau. Mae ymatebion strategol yn cynnwys y Cynllun Ffermio Cynaliadwy, a lansiwyd yn 2026, sy’n hyrwyddo rheoli plâu mewn modd integredig, iechyd pridd a rheoli llygredd. Gall camau gweithredu fel plannu coed, pori cylchdro, a lleihau’r defnydd o wrtaith wella gwydnwch a diogelu adnoddau naturiol.

Nod 2: Mae ecosystemau’n gallu gwrthsefyll newid disgwyliedig ac anrhagweledig

Mae gwydnwch ecosystemau ffermdir caeëdig yn amrywio ar draws mathau o gynefinoedd. Mae gan dir âr a glaswelltir wedi’i wella amrywiaeth a chyflwr isel, tra bod gwrychoedd a choed y tu allan i goetiroedd yn dangos amrywiaeth a chysylltedd uwch. Mae tueddiadau hirdymor yn dynodi dirywiad mewn amrywiaeth a chyflwr, yn enwedig ar gyfer rhywogaethau ffermdir ac iechyd pridd. Gwelwyd gwelliannau diweddar mewn gwrychoedd o ran maint a chyfoeth rhywogaethau, ond mae colli coed yn parhau oherwydd clefydau a difrod stormydd. Mae cysylltedd yn uchel ar gyfer gwrychoedd a glaswelltiroedd ond yn isel ar gyfer tir âr a choed ynysig.

Mae gwydnwch yn y dyfodol yn dibynnu ar ddewisiadau rheoli tir. Gall arferion cynaliadwy – megis glastiroedd amrywiol, mewnbynnau llai, a chysylltedd cynefinoedd – wella iechyd ecosystemau. Mae angen cymhellion ariannol ac atebion ar sail natur i gefnogi systemau mewnbwn isel ac addasu i’r hinsawdd. Nod y Cynllun Ffermio Cynaliadwy yw gwella gwydnwch trwy wella iechyd pridd, gorchudd cynefinoedd a chysylltedd. Mae prosiectau fel LIFE Afon Dyfrdwy a 4 Afon LIFE yn cyfrannu drwy gynghori ar reoli tir a phlannu clustogau ar lannau afonydd. Fodd bynnag, mae angen mwy o dystiolaeth ar effeithiau newid hinsawdd a rhywogaethau estron goresgynnol i lywio camau gweithredu yn y dyfodol.

Nod 3: Lleoedd iach i bobl, wedi’u diogelu rhag risg amgylcheddol

Mae ffermdir caeëdig yn cyfrannu at ddiogelu iechyd trwy reoleiddio hinsawdd, hidlo aer a chyflenwad dŵr. Mae priddoedd glaswelltir yn atafaelu carbon, tra bod llystyfiant yn cael gwared ar lygryddion aer, gan leihau marwolaethau cynamserol. Fodd bynnag, mae amaethyddiaeth yn ffynhonnell bwysig o allyriadau amonia, a all niweidio ecosystemau ac iechyd pobl. Mae tynnu dŵr ar gyfer ffermio yn cynyddu, gan dynnu sylw at yr angen i ddefnyddio dŵr yn gynaliadwy.

Cefnogir gwella iechyd trwy hamdden, addysg a gwasanaethau diwylliannol. Yn 2022, gwnaed dros 42 miliwn o ymweliadau â ffermdir caeëdig, gan gynhyrchu gwerth o £80 miliwn. Mae’r dirwedd yn cefnogi gweithgareddau marchogaeth, addysg fferm ac ymchwil. Mae ganddi hefyd arwyddocâd diwylliannol, gyda chysylltiadau cryf â hunaniaeth Cymru a’r Gymraeg. Mae’r Cynllun Ffermio Cynaliadwy yn hyrwyddo mynediad cyhoeddus a chadwraeth ddiwylliannol. Mae strategaethau integredig ac ymgysylltu cymunedol yn hanfodol i gynnal mynediad, rheoli llygredd ac addasu i bwysau hinsawdd.

Nod 4: Cyfrannu at economi adfywiol, gan gyflawni lefelau cynhyrchu a defnydd cynaliadwy

Mae ffermdir caeëdig yn sail i sector bwyd-amaeth Cymru, gan gefnogi 49,500 o swyddi a chynhyrchu cnydau, da byw a biomas. Fodd bynnag, mae dwysáu wedi arwain at golli bioamrywiaeth, dirywiad pridd a llygredd. Mae tyfu india-corn a pheiriannau trwm yn cynyddu’r risgiau o erydiad. Mae ffermio organig yn cefnogi bioamrywiaeth ac iechyd pridd ond mae wedi dirywio o ran arwynebedd. Nod y Polisi Pridd Amaethyddol a’r Cynllun Ffermio Cynaliadwy yw hyrwyddo arferion cynaliadwy, gan gynnwys llai o drin tir, cylchdroi cnydau, a rheoli plâu’n integredig.

Mae pwysau economaidd a newidiadau defnydd tir – megis ehangu trefol a seilwaith ynni adnewyddadwy – yn bygwth tir cynhyrchiol. Mae ffermdir caeëdig hefyd yn darparu gwasanaethau rheoleiddio fel lliniaru llifogydd a pheillio, er bod tystiolaeth yn gyfyngedig. Mae gwasanaethau diwylliannol yn cyfrannu at lesiant economaidd drwy dwristiaeth a ffermio traddodiadol. Mae cyfleoedd yn y dyfodol yn cynnwys buddsoddi mewn atebion ar sail natur, rheoli gwastraff organig yn gynaliadwy, a hyrwyddo amaethyddiaeth adfywiol i gydbwyso cynhyrchu â diogelu’r amgylchedd.

Newidiadau allweddol ers Adroddiad ar Sefyllfa Adnoddau Naturiol 2020

Ers Adroddiad ar Sefyllfa Adnoddau Naturiol 2020, mae pwysau ar ecosystemau ffermdir caeëdig wedi dwysáu, gyda heriau sy’n dod i’r amlwg. Mae effeithiau newid hinsawdd wedi parhau i gynyddu, gyda thywydd eithafol amlach a phwysau cynyddol gan blâu a chlefydau sy’n effeithio ar dda byw a chnydau, tra bod tystiolaeth newydd wedi dangos bod cywasgiad pridd ac anghydbwysedd maethynnau wedi gwaethygu. Mae tueddiadau bioamrywiaeth yn parhau i fod yn destun pryder: mae dirywiad adar ffermdir yn parhau, er bod dangosyddion peillwyr yn sefydlog, ond mae tueddiadau tymor hwy yn parhau i fod yn bryder. Mae gwrychoedd yn dangos gwelliant cymedrol, ond mae dirywiad parhaus yn iechyd coed oherwydd clefyd coed ynn yn parhau i fod yn bryder. Mae pwysau llygredd yn parhau, gydag allyriadau amonia yn cynyddu, gan gyfrannu at ddyddodiad nitrogen a risgiau uwch o ffosfforws yn trwytholchi i’r pridd. Mae newid defnydd tir yn ychwanegu at gymhlethdod y pwysau. Ar y cyfan, mae cyflwr yr ecosystem a bioamrywiaeth yn parhau i fod yn isel, gan bwysleisio’r angen am gamau gweithredu cyflymach i gyflawni nodau rheoli adnoddau naturiol yn gynaliadwy. Mae datblygiadau polisi, yn enwedig Deddf Amaethyddiaeth (Cymru) 2023, y Datganiad Polisi Pridd a’r Cynllun Ffermio Cynaliadwy, yn arwydd o gyfleoedd ar gyfer ecosystemau ac adnoddau pridd mwy gwydn. At ei gilydd, mae’r rhagolygon ar gyfer y dyfodol yn dibynnu ar fabwysiadu arferion sy’n gyfeillgar i natur ac addasu i sbardunau hinsawdd a’r farchnad.

Darllenwch ein hasesiad llawn o’r ecosystem ffermdir caeëdig yn Adroddiad ar Sefyllfa Adnoddau Naturiol 2025.

Darllen yr asesiad hwn



Tystiolaeth sylfaenol

Wrth ysgrifennu ein hasesiadau ac er mwyn nodi cyfleoedd gweithredu yn well, rydym wedi casglu tystiolaeth sy’n ein helpu i ddeall yr agweddau allweddol hyn:

  • sbardunau newid a phwysau ar ffermdir caeëdig yng Nghymru
  • gwydnwch ecosystemau ffermdir caeëdig yng Nghymru
  • y manteision, neu’r gwasanaethau, a gawn o ffermdir caeëdig a sut mae newidiadau yng nghyflwr ffermdir caeëdig yn effeithio ar lesiant

Mynediad i’r dystiolaeth fanwl drwy ein porth tystiolaeth ar gyfer Adroddiad ar Sefyllfa Adnoddau Naturiol 2025.

Gweld fersiwn sgrin lawn.

Anghenion tystiolaeth

Mae anghenion tystiolaeth allweddol yn cynnwys data sylfaenol ar berllannau traddodiadol, gwrychoedd, coed hynod, a chasgliadau o blanhigion âr, yn ogystal â glaswelltir wedi’i wella. Mae gwybodaeth gyfyngedig ar gyflwr cynefinoedd lled-naturiol o fewn ffermdir, fel tir âr sy’n llawn rhywogaethau a choed pori. Mae angen tystiolaeth hefyd i ddiffinio beth sy’n cyfrif fel “cyflwr da” ar gyfer tir cynhyrchiol ac i asesu cyfansoddiad rhywogaethau mewn coed pori a pherllannau. Mae angen ymchwilio ymhellach i arferion rheoli cynaliadwy, gan gynnwys effeithlonrwydd dŵr a defnyddio maethynnau, i gefnogi dulliau amaeth-ecolegol sy’n ategu systemau naturiol ac yn gweithio gyda natur.

Mae angen tystiolaeth ar erydiad pridd, cywasgiad, a photensial atafaelu carbon mewn priddoedd glaswelltir. Mae effaith cnydau india-corn ar fiomas, systemau amaeth-goedwigaeth, a halogion sy’n dod i’r amlwg ar wasanaethau ecosystemau hefyd yn cael eu craffu. Mae newid ymddygiad mewn tirfeddianwyr a chontractwyr yn thema sy’n codi dro ar ôl tro, yn enwedig o ran rheoli gwrychoedd ac adfer coed pori. Mae’r bylchau hyn yn tynnu sylw at yr angen am fonitro wedi’i dargedu a datblygu polisïau i wella gwydnwch a chynaliadwyedd ffermdir caeëdig yng Nghymru.

Mae angen gwell dealltwriaeth o’r tueddiadau hirdymor a thymor byr o ran sefydlu a llwybrau rhywogaethau estron goresgynnol mewn perthynas â ffermdir caeëdig. Mae gwybodaeth gyfyngedig hefyd am dueddiadau manwl dangosyddion a ddefnyddir i amcangyfrif effaith cynlluniau ar fynd i’r afael â rhywogaethau estron goresgynnol. Mae mwy o dystiolaeth am dueddiadau cyffredinol sy’n tueddu i fod yn debyg ar lefel fyd-eang / yr Undeb Ewropeaidd a Phrydain Fawr ac ar draws y rhan fwyaf o ecosystemau daearol.

Darllenwch am anghenion tystiolaeth SoNaRR 2025.

Ffynonellau tystiolaeth allweddol

Archwiliwch rai o’r dystiolaeth rydyn ni wedi’i defnyddio i lywio ein hasesiad:

Astudiaethau achos

Y Cynllun Ffermio Cynaliadwy

Nod Cynllun Ffermio Cynaliadwy Llywodraeth Cymru, sy’n dechrau yn 2026, yw cefnogi ffermwyr i gynhyrchu bwyd yn gynaliadwy wrth fynd i’r afael â’r argyfyngau hinsawdd a natur. Mae’n mynd i’r afael â’r amcan rheoli tir yn gynaliadwy yn Neddf Amaethyddiaeth (Cymru) 2023 i gynnal a gwella gwydnwch ecosystemau. Bydd y cynllun yn cefnogi gwydnwch hinsawdd a dylai gefnogi atebion ar sail natur.

Cyflwyniad i’r Cynllun Ffermio Cynaliadwy | LLYW.CYMRU

Rhwydwaith safleoedd sentinel iechyd planhigion Cymru

Sefydlwyd rhwydwaith safleoedd sentinel iechyd planhigion Cymru i fonitro plâu a chlefydau planhigion (gan gynnwys rhai rhywogaethau estron goresgynnol).

Rhwydwaith safleoedd sentinel iechyd planhigion Cymru | LLYW.CYMRU

Tywydd eithafol a’i effaith ar ddichonoldeb ffermio yng Nghymru

Mae ymchwil wedi canfod bod ffermwyr sy’n ymwneud ag adfer natur, arferion ffermio sy’n gyfeillgar i natur neu arferion ffermio mwy amrywiol yn fwy gwydn i ddigwyddiadau tywydd eithafol.

Tywydd eithafol a’i effaith ar ddichonoldeb ffermio yng Nghymru. WWF Cymru | WWF

Diweddarwyd ddiwethaf